Jurkiewicz: Zwięzłe przedstawienie doktryny praw człowieka

Źródło: mises.org

Tłumaczenie: Jakub Juszczak

Dokładny przegląd aktualnej literatury na temat doktryny praw człowieka wskazuje na pewien problem: opisanie tych praw wymaga opracowania całej książki lub chociażby długiego rozdziału w jej zawartej. Ze względu na złożoność tej doktryny, wiele osób błędnie utożsamia prawa z innymi ludzkimi wyrazami aktywności społecznej, takimi jak zobowiązania, obietnice, relacje czy przywileje. Niniejszy artykuł podsumowuje dokładny, ale zwięzły opis teorii praw człowieka — wraz z kilkoma przykładami — w bardziej przystępny sposób, który nie wymaga obszernych badań ani dyplomu z filozofii.

Czym są „prawa”?

Jak rozwiązać trudną sytuację, w jakiej znajduje sę dwoje ludzi chcących jednocześne skorzystać z pewnego, pierwotnie względem stanu natury rzadkiego zasobu środowiska? Odbywa się to poprzez ustanowienie wzajemnie wiążących uprawnień o charakterze normy prawa. Prawa te pozwalają przekształcić obiektywny, bezpośredni akt posiadania czegoś materialnego w prawo do wyłącznej kontroli nad jego użytkowaniem przez innych ludzi w określonym czasie, która to kontrola ma charakter prawa powszechnie obowiązującego. Ponieważ rzadkość dóbr jest nieodłącznym elementem całej rzeczywistości, owe zasady prawne propagują współpracę i pokojowe interakcje międzyludzkie.

Skąd biorą się prawa?

Wszystkie wspomniane uprawnienia wywodzą się z prawa naturalnego: niepisanych i intuicyjnie rozumianych zasad dotyczących kontroli, pod które podlegają wszystkie żywe organizmy posiadające minimalny stopień zdolności poznawczych. Na przykład, gdy ptak, wiewiórka lub pies używa fizycznej siły, aby chronić siebie lub swoje gniazdo/dom, jest to rozumiane jako instynkt samozachowawczy. Tematyki prawa naturalnego z różnych perspektyw można znaleźć w pracach: Arystotelesa, Tomasza z Akwinu, Luisa de Moliny, Hugo Grotiusa, Thomasa Hobbesa, Johna Locke'a, Montesquieu, Voltaire'a, Jean-Jacques'a Rousseau, Frederica Bastiata, Lysandera Spoonera i Richarda Tucka.

Jaka jest różnica między prawami człowieka a prawami własności?

Różnica taka nie występuje: wszystkie prawa człowieka są jednocześnie prawami własności. Ciało jako takie jest uosobieniem własności. Każda jednostka posiada pełną i bezpośrednią kontrolę nad decyzjami podejmowanymi w odniesieniu do jej własnego ciała. Dopóki nie zostanie wynaleziona bezpośrednia kontrola umysłu, sprawowanie władzy nad ciałem może być utrudnione jedynie pośrednio przez siły zewnętrzne (np. dane czynniki środowiskowe i antropologiczne istniejące poza tym ciałem). Nie może jednak zostać przeniesiona.

W jaki sposób tworzone i przenoszone są prawa własności do dóbr materialnych?

1. Poprzez pierwotny tytuł własności: Prawa własności są tworzone przez zagospodarowanie dóbr nienależących do nikogo (tj. pierwotne zawłaszczenie). Zagospodarowanie to ma miejsce, gdy człowiek celowo działa względem wcześniej nieposiadanych zasobach, po to, aby uzyskać tytuł pierwotny (tj. słuszne roszczenie) własności.
2. Poprzez nabycie pochodne tytułu własności: Prawa własności mogą być przenoszone w drodze dobrowolnej wymiany. Jedynym warunkiem tego typu wymiany jest zgoda właściela na przeniesienie praw własności na inną osobę lub grupę osób, a także zgoda nowego właściciela na przejęcie własności.
3. Poprzez restytucję: Cieszący się dobrą reputacją arbiter uznaje, że doszło do naruszenia praw własności, a ofiara jest uprawniona do żądania od sprawcy przeniesienia własności o proporcjonalnej wartości w ramach restytucji.

Jakie są fundamentalne wymogi praw własności?

1. Rzadkość dóbr podlegających zawłaszczeniu. Podaż musi być ograniczona w czasie i/lub przestrzeni.
2. Wyłączność. Możliwa do zidentyfikowania osoba lub grupa osób ma wyłączną kontrolę nad procesem podejmowania decyzji dotyczących użytkowania nieruchomości.
3. Czytelne granice. Inni ludzie, posiadający wystarczającą „zdolność rozumowania” (na co składa się minimalny wiek danej osoby i zdolności poznawcze wystarczające do racjonalnego komunikowania się z innym człowiekiem), muszą być w stanie zidentyfikować te granice bez większego wysiłku.

Dlaczego prawa człowieka są w ogóle potrzebne?

1. Bezpieczeństwo: Wszystkie konflikty wynikają z naruszeń praw własności lub nieodpowiednich podstaw do celów roszczeń dotyczących praw własności ( rzadkość, wyłączność, odpowiednio zakreślone granice). Jeśli ktoś wkracza na rzekomą „własność” innej osoby, bez wyraźnie wytyczonych granic tej własności, powstanie konflikt dotyczący tego, kto jest uzasadnionym właścicielem/posiadaczem. Jeśli cała własność w ramach grupy dwóch lub więcej osób (tj. społeczeństwa) cechuje się wspomnianymi podstawowymi cechami rzadkości, wyłączności i ustalonych fizycznie granic, to konflikt może powstać jedynie w wyniku naruszenia tych ustalonych praw własności. A gdy owe wymogi praw własności są już spełnione, rozwiązanie konfliktu może być łatwiejsze i bardziej pokojowe poprzez:a) szczerą dyskusję między dwiema stronami konfliktu lub b) neutralnego arbitra uczestniczącego w szczerej dyskusji między dwiema stronami konfliktu i przedstawiającego zalecenia.
2. Oszczędzanie ograniczonych zasobów: Ponieważ zasoby są ograniczone, zapobieganie ich nadmiernemu lub niedostatecznemu zużyciu jest korzystne dla ludzi. Właściciel nieruchomości ma wyłączne prawo do decydowania o jej przyszłym wykorzystaniu. Właściciel nieruchomości ma motywację do korzystania ze swojej własności w sposób, który chroni jej wartość, a tym samym zapobiega krańcowej stracie właściciela. Naturalna, silna skłonność ludzi do ochrony swoich aktywów przed utratą ich wartości nazywana jest „awersją do strat”. Dobra niebędące własnoścą nikogo są podatne na konsekwencje „tragedii wspólnego pastwiska” (ang. tragedy of the commons).
3. Odpowiedz na pytanie: Co „usprawiedliwia” użycie siły? W hipotetycznej utopii nieśmiertelności, obecności nieograniczonego pożywienia, doskonałego środowiska i braku przemocy, nie byłoby potrzeby stosowania przymusu. Niestety, taki świat nie istnieje. Prawa własności w świecie, w którym żyjemy, pomagają określić, kiedy przymus (siła) jest konieczny lub przynajmniej uzasadniony.

W jaki sposób grupa może posiadać prawa własności?

Niektóre dobra mogą spełniać trzy podstawowe kryteria praw własności i nadal być własnością więcej niż jednej osoby. Rodzina może posiadać współwłasność domu lub firmy. Korporacja może posiadać tytuł własności do budynku lub produktu. Rząd może posiadać tytuł własności budynku lub gruntu. Zazwyczaj w przypadku własności grupowej istnieje umowa określająca, w jaki sposób można korzystać z tej własności w sposób kolektywny i z jakimi organami należy się skontaktować w celu zmiany tej umowy.

Co NIE zaliczamy do praw własności (lub praw człowieka)?

Przykłady prawdziwych i fałszywych roszczeń dotyczących własności:

1. Powietrze nie może być własnością. Jednakże, po ustanowieniu granicy stworzonej przez człowieka (zasiedlonej lub wymienionej), może nim się stać. Na przykład, jeśli lotnisko chce posiadać przestrzeń powietrzną nad swoim obszarem, może ustanowić konkretne granice o określonej wysokości i zasięgu, wyznaczone przez zarchiwizowany tytuł prawny i/lub różne kombinacje technologii i struktur, takich jak ściany, balony, wieże, światła, częstotliwości radiowe, patrole itp.
2. Wszystkie wody jako takie nie mogą być własnością kogokolwiem. Jednak po ustanowieniu wyłącznej granicy stworzonej przez człowieka, może nią być. Na przykład, jeśli przedsiębiorstwo zajmujące się ochroną przyrody chce być właścicielem odcinka rzeki, może ustanowić określone granice, wyznaczone przez utrwalony tytuł prawny i/lub różne kombinacje technologii i konstrukcji, takie jak mury, znaki, wieże, światła, częstotliwości radiowe, patrole itp. Firma zajmująca się ochroną przyrody może w ten sposób kontrolować wpływy i wypływy oraz wykorzystanie tego odcinka rzeki w ramach swoich rozpoznawalnych granic.
3. Ogromne połacie terytorium (ziemia, woda, planety itp.) nie mogą być własnością na mocy samego tylko dekretu czy deklaracji. Potencjalny właściciel musiałby postępować zgodnie z zasadą pierwotnego objęcia, wyznaczyć wyraźne granice i ustanowić wyłączną kontrolę nad wyspą zanim prawa własności zostaną przyznane i będą respektowane.
4. Tak długo, jak człowiek posiada „zdolność rozumowania” i bezpośrednią kontrolę nad fizycznymi działaniami swojego ciała, inna osoba nie może posiadać praw własności do żadnej innej osoby. Domniemany „właściciel niewolnika” może próbować rościć sobie prawo do niewolnika jako „własności”, jednak bez wyłącznej kontroli nad wszystkimi decyzjami podejmowanymi przez to indywidualne ciało. Jest to nic innego jak arbitralna deklaracja. Niektórzy kolektywiści nie pojmują różnicy między niewolnictwem a dobrowolnym zatrudnieniem, dlatego przykład ten zostanie przedyskutowany.
5. Relacja umowna pracownika i pracodawcy. Ponieważ dana osoba jest właścicielem swojego ciała, może ona zawierać dobrowolne umowy sprzedaży swojego czasu lub pracy. Gdy pracodawca zatrudnia kogoś w zamian za określone godziny pracy dla niego, zawierana jest umowa opisująca okoliczności tej pracy, jakie przedmioty mogą być wykorzystywane do wykonywania tej pracy, oraz kto będzie właścicielem produktów lub innego wynagrodzenia za tę pracę. Pracodawca zazwyczaj udostępnia pracownikowi majątek firmy w postaci maszyny produkcyjnej, która w przeciwnym razie byłaby niedostępna dla samego pracownika (np. kapitał). Tak długo, jak zarówno pracodawca, jak i pracownik wyrażają zgodę na zawarcie umowy, nie dochodzi do naruszenia praw własności obu tych stron.
6. Prawa a przywileje: Prawa pozytywne (określane najczęściej jako przywileje) wymagają do ich realizacji działania człowieka z zewnątrz, tak jak ma to miejsce w przypadku opieki zdrowotnej, mieszkania, żywności, edukacji, obrony policyjnej czy militarnej, opieki nad dziećmi i praw własności intelektualnej. Niezależnie od tego, jakiej semantyki używa się do opisania tych przywilejów, nie spełniają one podstawowych warunków dla wyłaniania praw własności (a tym samym praw człowieka) — niedoboru, wyłącznej kontroli, granic. Prawa pozytywne, jeżel podejmuje się ich egzekucję, w istocie naruszają prawa własności.
7. Prawa własności intelektualnej (ang. Intellectual Property, IP) można streścić jako przymusową ochronę idei o charakterze przywileju prawnego. Idee nie są rzadkie w sensie ekonomicznym. Pomysły nie mogą być kontrolowane wyłącznie przez jednego właściciela. Dwie lub więcej osób może opracowaćjakąkolwiek ideę. Ideą nie można wyznaczyć wyraźnych granic po to, aby zapobiec ich naruszaniu. Obecnie istnieją już metody ochrony idei poprzez umowy między dwiema stronami, ale nie mogą one obowiązywaćone nikogo oprócz danych stron umowy. Dyskusja na temat własności intelektualnej skupia się niejednokrotnie na argumentach natury utylitarnej, które nie są zgodne z podstawowymi zasadami praw własności. Dodatkowe informacje na temat praw własności intelektualnej i ich związku z prawami własności można znaleźć w pracach: Michele Boldrin, Davida Levine'a i Stephana Kinselli.
8. Dodatkowe niuanse dotyczące spekulatywnych przypadków praw własności wykraczających poza zakres niniejszych podstaw można znaleźć w pracach: Murraya Rothbarda, Hansa Hermanna Hoppego, Stephana Kinselli, Boudewijna Bouckaerta, Łukasza Dominiaka i Randy'ego E. Barnetta.

Źródło ilustracji: Pixabay